Sastra pedhalangan mangrupi rekabasa sastra sing diangge para dhalang
neng pakeliran. Jenis sastra pedhalangan saged diperang dados wolung
perkawis, yaiku suluk pelungan utawi murwa, janturan utawi nyandra,
pocapan, suluk, ginem utawi antawacana, lelagon, swara, lan carita.
Suluk
Suluk pelungan utawi murwa mangrupi suluk bubuka pakeliran sing ditembangke ki dhalang neng wiwitan pakelirane. Pelungan kalebet salah sawiji jenis puisi pedhalangan. Suluk pelungan dados ciri khas pedhalangan Jawi Wetanan, lan suluk murwa dados ciri khas pedhalangan Jawi Kilen. Pedalangan Jawi Tengah boten ngangge suluk pelungan utawi murwa, bubukane ngangge janturan jejer. Conto suluk pelungan Jawi Wetanan ing ngandhap niki pinetik saka "Serat Wewaton Padhalangan Jawi Wetanan" anggitan Soenarto Timoer:- Sun miwiti andhalang. Wayangingsun minangka bambang paesan, kelire jagad dumadi, larapan naga papasehan, pracik tapeling jagad gumelar, yana drojog sangga bawana. Ligan rajeg wesi, blencong kencana, urube luber kadya Hyang Bathara Surya, Kothaking wayang kayu cendhana sari. Tutuping dhuwur kadya kusuma, kepyake gelap angampar....
Janturan
Janturan mangrupi paparan cerita ngangge basa prosa utawi gancaran dhalang kangge nyariyosake jejer utawi adhegan siji negari, kahanan panggonan, watek wayang, lan perkawis sing dirembag ngangge iringan gamelan. Conto janturan ing ngandhap kapetik saking "Janturan lan Pocapan Ringgit Purwo" ingkang kahimpun dening Anom Sukatno:- Swuh rep data pitana. Hanenggih negai pundi ta ingkang kaeka adi dasa purwa. Eka marang sawiji, adi linangkung, dasa sepuluh, purwa marang wiwitan. Sanadyan kathah titahing dewa ingkang sinangga ing pertiwi, kinasongan ing akasa, kinapit samodra racak sami anggana raras, nanging datan kadya ingkang ginupit ing dalu mangke, ingkang sinebat Negari Hastina, inggih Gajahoya, Limanbenawi....
Pocapan
Pocapan mirip sareng janturan nanging boten ngangge iringan gamelan, namung ngangge iringan dhodhogan cempala. Conto pocapan ing ngandhap kapetik saking "Serat Pedhalangan Lampahan Wirotho Parwo" anggitanipun Ki Purwadi:- Lah ing kana ta wau, samya geder bantah binantah katungka praptaning nalendra Trigarta, Prabu Susarma ingkang minggah ing Sitihinggil nagari Ngastina tranyak-tranyak pindha sata ngupadi boga.
Antawacana
Antawacana utawi gineman, yaiku caturan wayang neng sajeroning
adhegan. Antawacana sami kaliyan dialog neng drama, bentene dialog drama
dicaturake tiyang kathah, nanging antawacana dicaturaken dhalang
piyambak. Kangge antawacana wayang, dhalang kedhah saged ngolah wanda
swarane supados benten kaliyan caturan wayang-wayang piyambak-piyambak.
Bentenipun wanda swara wonten ing basa lesan; kangge basa tulis dipun
bentenaken ngangge nami wayang lan logat caturan tulisane.
- KRESNA: Eladalah, Yayi, Yayi Setiaki.
- SETIAKI: Kula nun.
- KRESNA: Kakang Patih Udawa.
- UDAWA: Lo, lo, lo, Hahahah… pun kakang Patih Udawa.
Lelagon
Lelagon mangrupi Tembang sing biasane ditembangke Pesindhen
utawi waranggana lan wiraswara. Nanging lelagon ugi kalebet rumpaka
dhalang yaiku, lelagon sing diangge neng limbukan utawi dagelan.
Panakawan biasane guyonan sareng lelagon. Sekar-sekar sing kulina
diangge neng gara-gara kathah jenise, wiwit saka sekar-sekar klasik
ngantos lagu-lagu modern.
Swara
Saliyane suluk, janturan, antawacana,lan lelagon, sastra pedhalangan
ugi ngangge swara kangge nyarengi sabetan neng adhegan bandayuda okol
begalan pati. Swara saged mangrupi sautan, adhuhan, lelaran lan
onomatopia. Swara neng adhegan bandayuda pakeliran wayang dados luwih
rame lantaran diiringi ngangge gamelan sing saluyu kaliyan adhegane.
Ewadene swara neng basa tulis saged ngangge teknik tatatulis komik.
Conto swara basa tulis neng andhap dicatet saka Lakonet garapan Ki Harsono Siswocarito:
- “Khhk-cuah! Buta edan!”—(Clap!)—“Ciiaatt!”—(Jder!) Adujotos atos! (Bet!)—“Hih!”—(Dez! Dig! Bugh!)—“Hegkh!”—(Bruk!)
- “Ayo ngadheg, Dewa!” + “D-du-uh… tob-ba-at….”
- Didupak galak! (Brak!)—“Aakkhh!”
- “Ayo maju, Dewa!” + “Wani karo Brama?” + “Brama? O, iki jago Deksinapati: Dewa api kok kakubeku? Ayo maju! Heaah!”—(Clap!) Serbutinju (Bugh!) dupakgalak (Blak!)—“Rasakena dewa—heaah!”—(Blar!) keplaktelak! “Tobaatt!”
Carita
Carita sastra pedhalangan saged kaimpun ing carita pakem, gubahan,
lan carangan. Carita pakem yaiku carita sing saluyu sareng kitab-kitab
pawayangan kados Mahabharata, Ramayana,
Pustaka Rajapurwa, lan liya-liyane. Carita gubahan yaiku carita ingkang
sampun dipun rekacipta saluyu sareng jamane. Carita carangan mangrupi
carita gagrag anyar sing anggitane saluyu sareng sastra pedhalangan
gagrak anyar.
Tamtu sastra pedhalangan luwih maneka warna. Ing Tatar Sunda wonten
Wayang golek gaya Bandung, gaya Bogor, sareng gaya Cirebon. Ing DKI
wonten gaya Betawi. Ing Jawa Tengah wonten Wayang Kulit
gaya Surakarta, gaya Yogyakarta, sareng gaya Banyumas. Ing Jawa Timur
wonten gaya Jawi Wetanan. Ing luwar Jawa, wonten wayang kulit gaya Bali,
gaya Banjar neng Kalimantan, gaya Sasak neng Nusa Tenggara. Sedaya
punika dados tandha kabinekaanipun sastra pedhalangan Indonesia.
Mugi-mugi seratan menika wonten gunane kangge sedaya pamaos Wikipedia Basa Jawa. Matur Nuwun.(Ki Harsono Siswocarito)
0 komentar:
Posting Komentar